Birinci dünya savaşını fırsat bilerek Osmanlı’nın zayıflamasını bekleyen dış güçler Ermenilere destek ve teşvik için maddi manevi desteklemeye başladılar. Anadolu’da yerel ayaklanmayı, Osmanlı meclisinde Serbest Taşnak Partisi’nin eski milletvekili ve Osmanlı Bankasına 1896 yılında bombalı saldırının yardımcı elebaşısısı Pastırmacıyan yürütmekteydi. Böylece alenan devrimci Ermeni cemaatleriyle dış güçlerin gizli kapaklı oyunları ortaya çıkmasıyla İçişleri bakanlığı 24 Nisan 1915 tarihinde, bir genelge yayınlayarak İstanbul ve büyük şehirlerde, Ermeni Komite Merkezlerinin derhal fesh edilmesini, yöneticilerinin tutuklanılmasını ve belgelerine el konulmasını bildirdiler. Şaşırtıcı olan ise tarihi kayıtlarda bu olaylardan günler öncesi Ermeni papazı Etchmiadzine Catholicos, ABD Başkanına özel bir telgrafında "kendisine gelen bilgilere göre, Ermeni halkının varlığını tehdit eden düzenli bir terörden" haberdar eden ve "Türk bağnazlığının şiddetine terkedilmiş olan halkını savunmak için" müdahale etmesi için yalvarır ki.. kaynaklarca böyle bir bilgi bulunmamaktadır. Lakin kanıtlanan şudur ki, gelecekte yayınlanacak genelgeden haberdar olunup, Ruslara ve Amerikalarla gayrimeşru üstlerine vazife olmadığı halde gizli bilgi alışverişlerinde bulunduğudur.
Cephe’de Anadolu Türkü canla başla canını ortaya koyarken azınlıkların serbestçe dolaşarak ticaretine devam ettiği bu zamanda ekmeğini yediği vatana ihanet olarak algılanması tabiidir. Osmanlı askerleri Ruslara karşı cephede savaşırken Ermeni papazı Etchiadzine Catholicos Kafkasya Rus Valisi General Vorontzof’a 5 Temmuz 1914 tarihinde kendi el yazısıyla mektup gönderir ki, "İstanbul’daki Patrikhane ve ulusal Ermeni Meclisi aracılığıyla elde edilen bilgilere dayanarak, yüksek zatınızdan İmparator Hazretlerine sadık kullarının en derin duygularını ve Osmanlı İmparatorluğu’ndaki Ermenilerin en içten sevgilerini sunmanızı diliyoruz." Neşr etmekteydi. Tarihte birçok vaka da şahit olmaktayız ki Din adamlarının ve kurumlarının siyasi, askeri malzeme olarak kullanıldığıdır. Çünkü toplumların en zayıf ve kırılgan yanı dini rolüdür ki bundan istifade edebilen hedefine zahmetsiz ulaşacaktır. Devletler birbirlerinin sahasında dini kurumlar açmaya özen göstererek bunu kazanç haline getirmeyi adet edinmişlerdir. Türklere düşman olan bir takım aydınlar sabr ve metanet göstermeleri gerekirken toplumu kışkırtıcı yazılarıyla, beyanlarıyla daha da körükleyerek geri dönüşü telfi edilemeyecek mezalimliklere davetiye çıkarmışlardır.
Ermeniler kurtuluş savaşı zamanında, Ülke içerisinde halka ve askere saldırmakta, insan öldürmekte, yağma yapmakta, Müslüman beldelerini soymakta ve çeteleşerek kendinden olmayanlara mezalimlikler yapmaktaydılar. Meclis desteğiyle 23 Mayıs 1915 tarihinde şifreli ve gizli kalmaya yönelik emirler kararlaştırılarak, "Yol süresince, Ermenilerin mal ve canlarının güvenliğiyle, azık ve gereçlerinin sağlanması ve dinlenmeleriyle ilgilenmekte görevli memurlar yetkilidir. Nakledilen Ermeniler yanlarına yük taşıma aracı gerektirmeyen her türlü eşyalarını alabileceklerdir." Birçoğu Musul, Urfa ve Zor beldelerine gönderilerek yetkili valilerin gözetiminde kendilerine yerler tahsis edilerek yeniden köyler inşa edileceklerdir. Meclis Haziran 1915 kararnamesinde bildiren hassa bir husus önem taşır ki şu şekildedir. "Madde 21. Göç edenlerin saldırıya uğramaları halinde, bu iş ister kamplarda, ister yolculuk sırasında olsun, saldırganlar hemen tutuklanıp askeri mahkemeye sevk edileceklerdir." Mamafih "Gıdaları yerleşecekleri yerlere kadar mutlaka sağlanacak ve önceki ekonomik durumlarıyla orantılı olarak, kendilerine mal ve toprak dağıtılacaktır." Bu konulara özen gösterildiği sabit ve sahihdir.
Araştırmacı Yazar-Tarihçi
Volkan Yaşar BERBER
