Davranış, TDK’ya göre, davranma işi, tutum, davranım anlamlarında kullanılmaktadır. Bağımlılık ise, başka bir şeyin gücüne veya yardımına bağlı olan, özerkliği olmayan anlamlarına gelmektedir.
Davranışsal bağımlılıklar için davranımda/tutumda özerkliği olmayan diyebiliriz. Madde bağımlılığının yanında özellikle 2013’ten bu yana birtakım davranışlarında bağımlılığa neden olduğu tespit edilmiştir. Davranışsal bağımlılıklarda kişi belirli bir davranışı yaparak rahatlama ve huzur hisseder, başka bir deyişle “ödül alır”.
Davranışsal bağımlılığın birçok türü vardır. Ancak bunların en yaygınları: Kumar bağımlılığı, problemli internet, sosyal medya ve bilgisayar oyunu kullanımı, alışveriş bağımlılığı, yeme bağımlılığı, egzersiz/spor bağımlılığı, iş bağımlılığı, seks (porno) bağımlılığı, aşk/ilişki bağımlılığı, heyecan ve tehlike bağımlılığıdır.
Davranışsal bağımlılıkların belirtilerine baktığımızda genel olarak 6 maddede belirtilmiştir.
Bu belirtiler (Griffiths, 1996): 1. Belirginlik, 2. Ruhsal Değişim, 3. Tolerans, 4. Yoksunluk Semptomları, 5. Çatışma, 6. Nüksetme
Peki davranışsal bağımlılık nasıl ve neden oluşuyor?
Duygudurum Değişiklikleri: Birey yaşadığı stresi azaltmak için birtakım davranışlar geliştirebilir. Yani içerisinde bulunduğu olumsuz durumu (gerilimi) değiştirmek için birtakım davranışlarda bulunabilir. Örneğin bir çocuk yaşadığı sınav stresini oyun oynayarak atmaya çalışabilir.
Beklenti: Stresli bir olay yaşandıktan sonra gerilimlerini azalttığı için değil, öyle olmasını umdukları için o davranışı gerçekleştirirler. Örneğin sevgilisinden ayrılan bir kişi çikolata yiyerek mutlu olacağını düşünüyor. Yaşadığı problemi yemek yeme davranışı ile azaltmaya çalışıyor ve bununla ilgili bir beklentisi oluşuyor. Daha sonrasında bu kişi yeme bağımlılığı geliştirmeye başlayabilir. İşte burada asıl soru bence şu, kişi mutlu olmak için mi çikolata yiyor yoksa içindeki bir boşluğu doldurmak için mi çikolata yiyor. Ya da şeker hastası bir kişi neden zararlı olduğunu bildiği halde şeker tüketmeye devam ediyor. Yani acaba kendisini bir durumdan dolayı cezalandırıyor mu diye düşünmek lazım.
Kişilik Özellikleri: Negatif duygulanım, olumlu duygulanıma karşı ısrarlı arzu, tedbirli davranıştan kaynaklanan baskılama, zarar görmekten kaçınma ve tutucu ahlaki standartlar.
Bunlara ek olarak, bireyin sosyal yaşantısındaki rolü, aldığı sosyal destek, sosyal ortamdaki saygınlığı, kendisini ve çevresini nasıl algıladığı bağımlılıkla ilişkili etmenlerdir.
Davranışsal bağımlılık alanı daha çok yeni olduğu için hem yurtdışında hem de ülkemizde bu alanda yani yeni çalışmalar yapılmakta. Bu anlamda araştırmalar ve çalışmalar devam etmektedir. Yeşilay YEDAM merkezleri ya da AMATEM’ler akla ilk gelen yerler olmaktadır. Bu kurumlarda özellikle YEDAM’lar da daha çok madde bağımlılıklarına odaklanıldığı düşünülmektedir. Ancak madde bağımlılığının yanında davranışsal bağımlılıklarında teşhis ve tedavileri yapılmaktadır. Kişiyi sosyal hayatına ve işlevselliğine geri kazandırmak amacıyla birçok kurumla iş birliği içerisinde çalışmaktalar ve hem psikolojik hem de sosyal destek sağlamaktadırlar. Bunlara ek olarak bireysel psikoterapiler, psikoeğitimler bu süreçte bu tür bağımlılıkların tedavisinde uygulanılmaktadır.
Klinik Psikolog Canahmet BOZ
